اطلاعات فنی

بارهای هارمونیک

هنگامی‎‎كه استفاده از مبدل‎های الكترونیك قدرت در اواخر دهه 1970 معمول گردید، توجه بسیاری از مهندسین شركت‎های برق درمورد توانایی پذیرش اعوجاج هارمونیكی توسط سیستم‎های قدرت را برانگیخت . پیش‎‎بینی‎های مأیوس‎‎كننده‎‎ای از سرنوشت سیستم‎‎های قدرت درصورت اجازه استفاده ازاین تجهیزات انجام گرفت. درحالی‎‎كه بعضی ازاین نگرانی‎ها احتمالاً بیش از حد قلمداد گردیدند، ولی بررسی مفهوم كیفیت برق مدیون این افراد به‎دلیل پیگیری آنها درمورد این مسئله می‎‎باشد.

بروز هارمونیك در سیستم‎های برق اولین پیامد عناصر غیرخطی در شبكه است. به‎‎‎خاطر گسترش فزاینده استفاده از عناصر غیرخطی در سیستم‎‎های برق، مانند راه‎‎اندازها (درایورهای تنظیم سرعت) و مبدل‎‎های الكترونیكی قدرت، مقدار هارمونیك شكل موج جریان و ولتاژ به‎‎‎طور چشمگیری افزایش یافته است و بنابراین اهمیت موضوع كاملاً مشخص است.

بررسی مسائل هارمونیك‎‎ها منجر به تحقیقاتی گردید كه نتایج آن نقطه‎‎نظرات متعددی درمورد كیفیت برق بود. به‎‎نظر برخی از محققین، اعوجاج هارمونیكی هنوز مهمترین مسئلـه كیفیت برق می‎‎باشد. مسائل هارمونیكی با بسیاری از قوانین معمولی طراحی سیستم‎های قدرت و عملكرد آن تحت فركانس اصلی مغایر است. بنابراین مهندس برق با پدیده‎‎های ناآشنایی روبرو می‎‎شود كه نیاز به ابزار پیچیده و تجهیزات پیشرفته برای حل مشكلات و تجزیه و تحلیل آنها دارد. گرچه تحلیل مسائل هارمونیكی می‎‎تواند دشوار باشد، ولی خوشبختانه همه سیستم قدرت دارای مشكل هارمونیكی نیست و فقط درصد كمی از فیدرهای مربوط به سیستم‎های توزیع تحت‎‎تأثیر عوامل ناشی از هارمونیك‎‎ها قرار می‎‎گیرند. مشتركین برق در صورت وجود هارمونیك‎ها مشكلات زیادتری از شركت‎های برق را تحمل می‎كنند. مشتركین صنعتی كه از محركه‎‎های موتور با قابلیت تنظیم سرعت، كوره‎‎های قوس الكتریكی، كوره‎‎های القایی، یكسوكننده‎‎ها ، اینورترها، دستگاه‎‎های جوش و نظایر آن استفاده می‎‎كنند، نسبت به مسائل ناشی از اعوجاج هارمونیكی ضربه‎‎پذیرتر از بقیة مشتركین می‎باشند.

اعوجاج هارمونیكی یك پدیده جدید در سیستم‎های قدرت به شمار نمی‎رود. نگرانی ناشی از اعوجاج در بسیاری از دوره‎ها درسیستم‎های قدرت الكتریكی جریان متناوب وجود داشته و دنبال شده است. جستجوی منابع و مطالب تكنیكی دهه‎های قبل نشان می‎دهد كه مقالات مختلفی دررابطه با این موضوع انتشار یافته است. اولین منابع هارمونیكی شناخته‎‎شده، ترانسفورماتورها بودند و اولین مشكل نیز در سیستم‎های تلفن پدید آمد. استفاده گروهی از لامپ‎های قوس الكتریك به‎‎‎دلیل مؤلفه‎های هارمونیكی توجهات خاصی را برانگیخت ولی این مسائل به اندازه اهمیت مسئله مبدل‎های الكترونیك قدرت در سال‎های اخیر نبوده است.

خوشبختانه در طی این سال ها پژوهشگران متوجه شده اند كه اگر سیستم انتقال به نحو مناسبی طراحی گردد، به‎‎نحوی كه بتواند مقدار توان مورد نیاز بارها را به راحتی تأمین نماید، احتمال ایجاد مشكل ناشی از هارمونیك‎ها برای سیستم قدرت بسیار كم خواهدبود، گرچه این هارمونیك‎ها می‎توانند موجب مسائلی در سیستم‎های مخابراتی شوند. اغلب در سیستم‎های قدرت مشكلات زمانی بروز می‎كنند كه خازن‎های موجود در سیستم باعث ایجاد تشدید دریك فركانس هارمونیكی گردند. دراین شرایط اغتشاشات و اعوجاجات، بسیار بیش از مقادیر معمول می‎گردند. امكان ایجاد این مشكلات در مورد مراكز كوچك مصرف وجود دارد ولی شرایط بدتر در سیستم‎های صنعتی به‎دلیل درجه زیادی از تشدید رخ می‎دهد.
علت ایجاد اعوجاج هارمونیكی

اعوجاج هارمونیكی در سیستم‎های قدرت ناشی از عناصر غیرخطی می‎باشد. عنصر غیرخطی عنصری است كه جریان آن متناسب با ولتاژ اعمالی نمی‎باشد افزایش چند درصدی ولتاژ ممكن است باعث شود كه جریان دوبرابر شده و نیز موج جریان شكل دیگری به خود بگیرد. این مورد ساده ای از منبع تولید اعوجاج در سیستم قدرت می‎باشد.

 هر شكل موج اعوجاجی پریودیك را می‎توان به صورت جمع موج‎های سینوسی بیان نمود. یعنی وقتی كه شكل موج از یك سیكل به سیكل دیگر تغییر نكند، این موج را می‎توان به صورت جمع امواج سینوسی خالص كه درآن فركانس هر موج سینوسی، مضرب صحیحی از فركانس اصلی موج اعوجاجی است نمایش داد. این موج‎های سینوسی كه فركانس آن‎ها ضریب صحیحی از فركانس اصلی می‎باشند، هارمونیك‎های مؤلفه اصلی گویند. جمع این موج‎های سینوسی به سری فوریه معروف است این مفهوم ریاضی اولین بار توسط فوریه ریاضیدان فرانسوی مورد توجه قرار گرفت.

 
مزایای فنی و اقتصادی كاهش هارمونیك‎‎ها

اگرچه بحث تفصیلی درمورد خسارات هارمونیك‎‎ها ، پیچیده است ولی می‎توان در یك جمع‎‎بندی اجمالی مزایای كاهش هارمونیك‎‎ها را به‎شرح زیر بیان نمود :

1) كاهش تلفات تجهیزات الكتریكی و شبكه برق‎‎رسانی

2) آزادسازی ظرفیت تجهیزات شبكه مانند موتورهای الكتریكی و ترانسفورماتورها

3) افزایش طول عمر تجهیزات به‎دلیل كاهش تلفات و كاهش درجه حرارت

4) كاهش احتمال رزونانس موازی و سری در شبكه

5) افزایش راندمان موتورهای الكتریكی

6) كاهش خطای عملكرد رله‎‎ها ، تجهیزات كنترلی و حفاطتی شبكه ناشی از تأثیرات هارمونیك‎‎ها

7) كاهش خطای قرائت دستگاه‎‎های اندازه‎گیری و كنتورها و در نتیجه كاهش خطای مبالغ دریافتی از مشتركین

8) عملكرد بهتر تجهیزات شبكه و مشتركین از جمله ماشین‎‎های الكتریكی به‎دلیل كاهش اثر گشتاورهای مخالف به‎واسطه برخی از هارمونیك‎‎ها

9)بهبود رضایت مشتركین به‎دلیل بهبود كیفیت توان

 
تجهیزات آسیب‎‎پذیر

موتورهای الكتریكی ازجمله وسایلی هستند كه درمعرض بیشترین اثر نامطلوب هارمونیك‎ها قراردارند، هارمونیك حاصل‎‎از ولتاژ تغذیه باعث تلفات بالاتر در موتورهای الكتریكی شده كه باعث كاهش ظرفیت‎ نامی می‎‎شود. كاهش عمر و فرسوده شدن عایق‎‎بندی موتور به‎‎‎خاطر افزایش دمای داخلی بالاتراز میزان نامی، از دیگر اثرات نامطلوب هارمونیك‎ها در موتورهای الكتریكی است.

سیستم عایق‎‎بندی آسیب‎‎پذیرترین قسمت یك موتور الكتریكی درمقابل افزایش دمای حاصل‎‎از هارمونیك است. تسریع در‎ فرسایش، خطا و مشكلات عایقی و كاهش عمر معمول‎‎ترین نشانه‎‎های مشاهده شده در سیستم‎های عایقيِ درمعرض اضافه حرارت، می‎‎باشد.

 
منابع تولید هارمونیك

پیدایش عناصر نیمه هادی و المان‎‎های غیرخطی نظیر دیود ، تریستور و ... و استفاده فراوان از آنها در شبكه‎‎های قدرت عامل جدیدی برای ایجاد هارمونیك در سیستم‎های قدرت به‎وجود آورد. كاربرد این عناصر را می‎توان در تجهیزات و سیستم‎های قدرت زیر دید:

-         كوره‎های قوس الكتریكی و القایی

-         یكسوكننده‎‎ها و مبدل‎‎های الكترونیك قدرت

-         تجهیزات مورد استفاده در كنترل‎‎كننده‎های سرعت ماشین‎های الكتریكی ( VSD)

-         كاربرد SVC بعنوان ابزار مهمی دركنترل توان راكتیو

-         بارهای غیرخطی شامل دستگاه‎‎های جوشكاری

-         جریان مغناطیسی ترانسفورماتور

از سوی دیگر عوامل زیر را نیز می‎توان به عنوان تولیدكننده هارمونیك در نظر گرفت:

-         تولید شكل موج غیر سینوسی توسط ماشین‎های سنكرون ناشی از وجود شیارها و عدم توزیع یكنواخت سیم‎‎پیچی‎های استاتور

-         توزیع غیر سینوسی فوران مغناطیسی در ماشین‎های سنكرون

همچنین صنایع زیر را می‎توان از جمله عوامل تولید هارمونیك در شبكه‎های الكتریكی محسوب نمود:

-    صنایع شامل مجتمع‎های شیمیایی و پتروشیمی و نیز صنایع ذوب آلومینیم كه از یكسوكننده‎های پرقدرت برای تولید برق DC مورد نیـاز انجام فرآیندهای شیمیـائی و ذوب آلومینیـم استفـاده می‎كنند. با توجـه به قـدرت بالا، این یكسـوكننده‎ها هارمونیك قابل ملاحظه‎ای در شبكة قدرت به وجود می‎آورند.

-    استفاده از سیستم‎های الكترونیك قدرت در سیستم حمل و نقل برقی مانند اتوبوس برقی و متروها باعث می‎شود سطوح زیادی از هارمونیك به سیستم توزیع تزریق شود.

-    بارهای غیرخطی مانند كوره‎های قوس الكتریكی كه در صنایع ذوب‎‎آهن استفاده می‎شود از عوامل تولید هارمونیك در مقیاس بزرگ می‎باشند.